Μεγάλο και πολυσυζητημένο το θέμα, ξεκινώντας από την αναντίρρητη πλημμυρίδα «sui generis» ανεκδότων στον Σοβιετικό Παράδεισο, που μόνο οι Κουβανοί κι οι εδώ κουβάδες έμειναν να θεωρούν πλέον παράδεισο. Ένας Ρουμάνος μάλιστα, ο Calin Bogdan Stefanescu, έκανε και στατιστική μελέτη των κομμουνιστικών ανεκδότων, καταγράφοντας στην τελευταία δεκαετία του καθεστώτος του Τσαουσέσκου, με ακρίβεια στατιστικολόγου, το πόσα και πότε, όπως και την ταχύτητα της διάδοσής τους στην χώρα. Ανέλυσε μετά με «αναλογιστική» (actuarian) σχολαστικότητα τα 900 αστεία που συνέλεξε. Έτσι, άσκοπα, σαν ένα είδος παθητικής αντίστασης: μια εσωτερική ιστοριογραφία του κομμουνιστικού καθεστώτος, με αναφορά στα μόνα επιγεννήματά του που δεν ήλεγχε.
Ίσως, και τα μόνα λογικά επιγεννήματά του. Σαν την καθημερινή θερμοκρασία και πίεση που σου παίρνουν στο νοσοκομείο για να καταγράψουν το ιστορικό του ασθενούς. Συνοδευτικό παρακολούθημα της πραγματικής θεραπείας, όχι θεραπευτικό το ίδιο, έτσι και η καταγραφή των ανεκδότων του Στεφανέσκου. Μια επίφαση θεραπείας στην απουσία της ίδιας της θεραπείας. Θεραπευτική όμως, με τον «ομοιοπαθητικό» της τρόπο, υπόμνηση ότι υπάρχει εναλλακτικά, επιμένει να υπάρχει, η πραγματικότητα. Finally, one has to go. Kαι δεν ήταν, όπως δεν είναι ποτέ, η πραγματικότητα αυτή που φεύγει. Αλλά η γκροτέσκα η ταπετσαρία της. Good bye Lenin. Σε ένα καθεστώς της απόλυτης παράνοιας όπου άλλα έβλεπες, άλλα άκουγες, και το κυριώτερο, άλλα έλεγες, το ανέκδοτο έδινε την ασφαλιστική δικλείδα, την διέξοδο σε κάποια επαφή με την πραγματικότητα, στην κωμική όσο και παγερή ωμότητά της. «Τί είναι πιο κρύο από το κρύο νερό στον Ρώσικο χειμώνα; Το ζεστό νερό»!
Διέξοδο που φαίνεται πως χρειάζονταν κι οι ίδιοι οι κρατούντες όσο και οι... κρατούμενοί των, αφού αστεία μάλιστα έλεγαν και οι κομμουνιστές ηγέτες. Ακόμα και ο Στάλιν είπε μερικά καλά ανέκδοτα. ΄Ελεγε για παράδειγμα, ο Στάλιν περικαλώ, το ανέκδοτο για την αντιπροσωπεία από κάποια από τις .... στάν δημοκρατίες της ΕΣΣΔ. Μόλις έφυγαν ανακάλυψε ότι είχε χάσει την πίπα του. Έστειλε αμέσως τον Μπέρια να τους ρωτήσει. Μέχρι να γυρίσει όμως ο Μπέρια την βρήκε κάτω από τα χαρτιά του, και του το τηλεφώνησε. «Πολύ αργά, σύντροφε Γραμματέα. Ήδη οι μισοί ομολόγησαν ότι την πήραν κι οι άλλοι μισοί πέθαναν στα βασανιστήρια». Αυτά έκαναν οι Γραμματείς του Παραδείσου, και το είχαν και γελαστό καμάρι. Το παραδέχονται οι παρ΄ημίν Φαρισαίοι;
Στο «Οδός του Κόκκινου Προλεταριάτου», μεσούντος του Ψυχρού πολέμου, θυμόμαστε, ζεύγος των Γάλλων κομμουνιστών που είχαν (νήπιοι, ουδ’ εννόησαν) μεταναστεύσει στην Σοβιετική Ένωση, όταν εγκατέλειψαν έντρομοι τον Παράδεισο, συνέλεξαν την μόνη ντόπια παραγωγή που άξιζε για την φρεσκάδα και πρωτοτυπία της: τα σοβιετικά ανέκδοτα. Μια ανώνυμη φωνή του απλού, μικρού ανθρώπου που βρίσκει τρόπο να διασώσει την αλήθεια της ανθρωπιάς του μέσα στην μαύρη τρύπα του κομμουνιστικού σύμπαντος. «Όταν η δικη μου Μερσεντές θα είναι παρκαρισμένη ανάμεσα στις Μερσεντές του συντρόφου Μπρέζνιεφ, τότε θα έχει έρθει ο κομμουνισμός» το απορεί ο σύντροφος μουζίκος μετρώντας τις δεκάδες Μερσεντές του συντρόφου Μπρέζνιεφ…
Οι «μύθοι» του κομμουνισμού:
«Τα αστεία, ή ανέκδοτα ήταν για τον κομμουνισμό ό,τι οι μύθοι στην Αρχαία Ελλάδα: ανώνυμες, προφορικά διαδιδόμενες ιστορίες, πού αντιπροσώπευαν όσο και διαμόρφωναν τις απόψεις και δράσεις των ανθρώπων», σημειώνει το άρθρο του Ben Morris, «Hammer & Ticle», στο πολιτιστικό-πολιτικό περιοδικό Prospect (Μάιος 2006). Το σοβιετικό ανέκδοτο δεν έδινε μονάχα τα μέσα να περιγραφεί η αλήθεια ενός συστήματος που τόσο παραποιούσε την στυγνή πραγματικότητα με το σουρεαλιστικά ωραιοποιητικό του παραμύθι - «ανταύγειες» ωραιοποίησης, όπως στα ‘make up’ - το μολογεί η λέξη – που βρίσκετε ακόμα στην Χαραυγή. Έδινε και μια γλώσσα για την συνεννόηση του λαού που τα υπέφερε όλα αυτά, μια συνωμοσία επαφής με την πραγματικότητα: κάτι σαν λέσχη, «reality club», στην οποία δεν ήταν προσκαλεσμένη η κυβέρνηση.
Ή, έτσι νόμιζαν τουλάχιστον. Ο ιστορικός Roy Medvedev βρήκε στα αρχεία των πολιτικών κρατουμένων του Στάλιν αρκετά στοιχεία για να συμπεράνει ότι πάνω από 200,000 Σοβιετικοί είχαν περιμαζευτεί στις φυλακές και τα γκουλάγκ επειδή έλεγαν ανέκδοτα. Δεν εκτελέστηκε κανείς για ανεκδοτολογία, αλλά είναι φανερό ότι οι «πολίτες» του κομμουνιστικού παραδείσου είχαν σαν μόνη διαφυγή από την τρέλλα την προσομοίωση του ανεστραμμένου ειδώλου της ζωής που σουρεαλιστικά αντιπροσώπευε η επίσημη προπαγάνδα.
Τα πραγματικά προβλήματα, η πραγματική επώδυνη ζωή μπορούσε να αγγιχτεί μόνο στο ανέκδοτο, το αστείο. Επιτρέποντας έτσι, έστω και χωρίς την αποφυγή της τιμωρίας, την αποστασιοποίηση από την αλήθεια με την δικαιολογία «αστειευόμουν μονάχα». Την αυτο-ανατροπή της ανατροπής. Διαφυγή μονάχα το να αστειεύεσαι με την πραγματικότητα, αυτοκτονικό καν να σοβαρευτείς για τα αστεία σου γι’ αυτήν. «Είμαι στην φυλακή επειδή ερχόμουν πέντε λεπτά αργά στη δουλειά, καταδικάστηκα για σαμποτάζ», λέει ο ένας κρατούμενος. «Είμαι στην φυλακή επειδή ερχόμουν πέντε λεπτά νωρίς στην δουλειά», λέει ο δεύτερος. «Με καταδίκασαν για κατασκοπεία». «Εμένα με μπαγλαρώσαν επειδή ερχόμουν ακριβώς στην ώρα μου», εξηγεί κι ο τρίτος. «Με κατηγόρησαν ότι είχα δυτικό ρολόι».
Η αντίσταση στις συλλήψεις για τα ανέκδοτα έδινε άλλωστε αφορμές για τις δικές της αστείες αντιστάσεις. Όπως η μαρτυρία συναδέλφων για να μειωθεί τελικά η ποινή «συντρόφου» ο οποίος είχε συλληφθεί επί… ανεκδοτολογία: «Δεν ακούσατε όλην την ιστορία, ο σύντροφος μας είχε πει: «ακούστε ένα χυδαίο ανέκδοτο που κυκλοφόρησαν κάποιοι ανάξιοι…». Μερικοί συνάδελφοι είχαν το θάρρος και την αλήθεια να ψευδομαρτυρήσουν υπέρ του συναδέλφου των, όχι εναντίον του (κάπου πάει αυτό, έχουμε τις αντικαθεστωτικές πληγές μας κι εμείς»).
Η ανάλυση των σοβιετικών αστείων έδωσε το θέμα και σε διδακτορικές διατριβές όπως αυτή του ανθρωπολόγου στο Stanford, Seth Benedict Graham: «A Cultural Analysis of the Russo-Soviet Anekdot» (πολιτισμική ανάλυση του ρωσσο-σοβιετικού ανεκδότου). Aφορμώμενος από την Οργουελιανή ερμηνεία του ανεκδότου ως «μικρής επανάστασης», ο Graham εστιάζεται στην ανατρεπτική ή υπονομευτική λειτουργία του ανεκδότου σαν εργαλείου αντίστασης: «ένας σημαντικός λόγος για την σημαίνουσα επιβολή του ανεκδότου είναι η ικανότης του να υπερκεράσει, μιμηθεί, υπονομεύσει, αποδομήσει και με κάθε τρόπο να εμπλακεί κριτικά με άλλα είδη και κείμενα κάθε είδους και σε κάθε σημείο του φάσματος, από την αντίσταση μέχρι και την συνέργεια» (η παράθεση στο «Hammer and Tickle»).
Τελικά ο κομμουνισμός έπεσε όταν αποδείχθηκε να είναι... από άλλο ανέκδοτο. Όχι όταν ο λαός κατάλαβε ότι δεν μπορούσε άλλο να κυβερνάται με αυτόν τον τρόπο, όπως θα περίμενε ο Λένιν, αλλά όταν οι ίδιοι οι ηγέτες εννόησαν ότι δε μπορούσαν άλλο να κυβερνούν με τον ίδιο τρόπο. Αναίμακτα και κουρασμένα, όπως την ανακουφισμένη υπόκλιση όταν πέσει η αυλαία. Δεν άξιζε να χύσεις αίμα πια για ένα ανέκδοτο που έπαυσε πια να ενδιαφέρει... Αποχαιρετούμε άλλωστε, με την αναφορά αυτή στην εξήγησή του για την πτώση του κομμουνισμού, τον διεθνολόγο φιλόσοφο Ε. Halliday που έφυγε από την ζωή καθώς τα γράφαμε αυτά. Η δική του αυλαία σημάδεψε μια πιο ωλοκληρωμένη ζωή, δικαιωμένη αυτή στις στοχαστικά ανθρώπινες προβλέψεις της.
Τελικά, το πιό τραγι-κωμικό ανέκδοτο για το λήξαν ανέκδοτο του κομμουνισμού ήταν η υπέροχη εκείνη ταινία, το «Good bye Lenin». Για τον κομισσάριο που δεν τολμούσε να σοκάρει την εύθραυστη υγιεία της συντρόφισσας γυναίκας του, όταν αυτή ξύπνησε από το κώμα στο οποίο είχε υποπέσει, χάνοντας τα κοσμοϊστορικά γεγονότα του 1989, την πτώση του κομμουνισμού. Κάπως όπως οι σύντροφοι στην ΕΔΟΝ, στο κώμα του κόμματος υπνωμένοι. Και την διατήρησε στην αυταπάτη της ύπαρξης του κομμουνιστικού «παραδείσου», με ψεύτικα πρωτοσέλιδα εφημερίδων και ψεύτικες ειδήσεις, για να νομίζει η φουκαριάρα η συντρόφισσα ότι το καθεστώς υπάρχει ακόμα.
Κάπως έτσι κι ο πρώην πρώην οργανωτικός του παραρτήματος του ΑΚΕΛ Βρετανίας, που, όπως αστειευόμασταν στην Παροικιακή, συνέχιζε, σαν την παραμυθευόμενη κομμουνίστρια σύζυγο στην ταινία «Good Bye Lenin», να ζει στις αυταπάτες του κόμματος. Ότι υπάρχουν ακόμα αυτά, ότι υπάρχει και ο ίδιος, όταν είχε πια αποσυρθεί, σαν χαλασμένο ή παλιό Τογιότα, μαζί με άλλους παλαιμάχους «λαΐκούς αγωνιστές». Με την τυπική μέθοδο της δια του παρασήμου απόσυρσης των κομματικώς ασήμων. Δεν σκοτώνει τα άλογα όταν γεράσουν το κόμμα. Τα αφήνει να βόσκουν ξαπόλυτα στη βοσκή των ονείρων τους.
Και πού να παραπονεθούν; Με αξιοπρέπεια μας ομολόγησε ο απολακτισθείς (αλλά όχι απογαλακτισθείς) πρεσβύτης σύντροφος: «και δεν μπορώ να παραπονεθώ, αφού πάντα πρέσβευα τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό» (από τα κλασικότερα οξύμωρα αυτό, όπως οι «ειρηνευτικές επιχειρήσεις» της Τουρκίας με την εισβολή του 1974)! Κάτι για τον γάιδαρο στο Animal Farm, σας θυμίζει μήπως; Που τιμωρούσε τον εαυτό του με περισσότερη δουλειά αυτός, για να οικοδομηθεί ο σοσιαλισμός, περισσότερη αυτοτιμωρία σε κάθε στραβό που έβλεπε στον τόσο πια λοξοδρομούντα δρόμο προς τον σοσιαλιστκό παράδεισο. Αντί να γελά, ο γάδαρος!
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου
Ένα ιστολόγιο προβληματισμού και διαλόγου...!!!